ابزارهای مشتقه پیچیدگیها و ریزهکاریهای زیادی دارند و شاید استفاده از آنها برای تازهکارها فکر خوبی نباشد. اما آشنایی کلی با این ابزارها میتواند ما را با جذابیتهای بازارهای مالی آشنا کند و کمکمان کند تا در زمان مناسب ابزارهای مناسب برای شیوه سرمایهگذاری خودمان را انتخاب کنیم و بازدهی سرمایهمان را به حداکثر برسانیم
بازار مشتقه و نحوه دریافت کد معاملاتی
بازار مشتقه (Derivative Market) چیست؟ و چه تفاوتی با اوراق مشتقه دارد؟ در مقالات گذشته به معرفی بورس کالا پرداختیم. همانطور که گفته شد بورس کالا دارای چهار بازار مختلف فیزیکی، بازار مشتقه، بازار مالی و بازار فرعی است.
در این مقاله قصد داریم بازار مشتقه و ابزارهای مالی آن را توضیح دهیم و به نحوه گرفتن کد معاملاتی در این بازار اشاره کنیم. دو نوع از اوراق مشتقه رایج در ایران، قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله هستند که نسبت به سایر اوراق مشتقه مثل قراردادهای تاخت swap قدمت بیشتری دارند. برای آشنایی با این موضوع که این بازار چیست، چه چیزی در آن معامله میشود و برای معامله کردن در آن به چه چیزی نیاز است. ادامه مطلب را مرحله به مرحله با ما دنبال کنید.
بازار مشتقه چیست؟
بازار مشتقه، بازاری است که در آن اوراق مشتقه مثل قراردادهای آتی و اختیار معاملهِ خرید یا فروش، معامله میشود. در این بازار، دو طرف قرارداد متعهد میشوند که در تاریخ ذکر شده، در آینده، به تعهدات مکتوب در قرارداد عمل کنند. بازار مشتقه خود میتواند به دو بازار اختیار معامله و بازار آتی تقسیم شود. این نامگذاری بر اساس اوراقی که در این بازارها معامله میشوند، انجام شده است.
برای آشنا شدن با بازار مشتقه ایران میتوانید به سایت بورس کالا مراجعه کنید و در آنجا با اوراق و محصولاتی که تحت عنوان این اوراق به فروش میرسند آشنا شوید.
اوراق مشتقه چیست؟
اوراقی هستند که ارزش خود را از یک دارایی پایه دیگر مثل محصولات پتروشیمی، محصولات کشاورزی، سکه و. میگیرند. در واقع ارزش این اوراق از ارزش دارایی که در قرارداد ذکر شده، مشتق میشود. این اوراق از ابزارهای مالی مرتبط با مدیریت ریسک هستند.
قیمت اوراق مشتقه تنها بر اساس میزان عرضه و تقاضا تعیین نمیشود و به دارایی پشتوانه آنها بستگی دارد. دو ابزار معاملاتی پرکاربرد در بازار مشتق ایران، قرارداد آتی و اختیارات معامله هستند.
قرارداد آتی
قراردادی است که بین دو نفر (فروشنده و خریدار) از طریق نهادهای واسط برای کالاهایی خاص تنظیم میشود. در این قرارداد یک کالا یا دارایی بهخصوص با ویژگی و کیفیت مشخص، در تاریخی معلوم و با مبلغی از پیش تعیین شده، در اختیار خریدار قرار میگیرد. در این قرارداد طرفین معامله، متعهد میشوند که کالا و قیمت مشخص شده را در تاریخ سررسید به یکدیگر منتقل کنند.
شخصی که قصد اتخاذ موقعیت خرید دارد، مبلغی را بهعنوان ودیعه اولیه نزد نهاد واسط قرار میدهد. دو نوع قرارداد آتی وجود دارد: قرارداد آتی خرید (Short Position) و قرارداد آتی فروش (Long Position)
با استفاده از قرارداد آتی خرید میتوانید در تاریخ مشخص، دارایی خاصی را انواع اوراق مشتقه با قیمت توافق شده در قرارداد خریداری کنید. قرارداد آتی فروش به شما امکان میدهد که دارایی خاصی را در تاریخ مشخص و به قیمت قرارداد بفروشید.
قرارداد آتی، قراردادی است که طی آن یک کالای یا دارایی مالی مشخص، با کیفت مشخص و با قیمت توافقی بین دو طرف قرارداد، طی تاریخ درج شده در قرارداد منتقل میشود.
تعریف اتاق پایاپای و نقش آن در قرارداد آتی خرید
در این معاملات رکن سومی به نام اتاق پایاپای وجود دارد. اگر بخواهید یک قرارداد آتی خرید اخذ کنید، در ابتدا باید مبلغی بهعنوان ودیعه اولیه نزد اتاق پایاپای بگذارید. اتاق پایاپای بهعنوان یک واسط نقش فروشنده را برای شما ایفا میکند. یعنی بهعنوان یک خریدار از فروشنده میخرند و به عنوان فروشنده به شما میدهند. وجود اتاق پایاپای به ما اطمینان میدهد که طرفین به تعهدات خود عمل کنند.
قبل از تاریخ سررسید خریدار و فروشنده هر دو میتوانند با اتخاذ یک موقعیت معکوس، موقعیت معاملاتی قبلی خود را ببندند و سود یا زیان خود را شناسایی کنند.
ممکن است الان حس کنید که معامله از طریق این قراردادها چه دشوار است. بله سازوکار معاملات در قراردادهای آتی کمی پیچیدهتر از خرید و فروش سهام است، اما ویژگیهای این اوراق به جذابیت آنها افزوده است.
از جذابیتهای بازار مشتقه میتوان به دو طرفه بودن بازار، وجود اهرم معاملاتی و پایین بودن هزینه مبادلات نسبت به خرید مستقیم کالا اشاره کرد.
منظور از دو طرفه بودن بازار این است که شما میتوانید علاوهبر افزایش قیمتها از طریق انواع اوراق مشتقه کاهش قیمتها نیز کسب سود کنید. منظور از اهرم معاملاتی این است که شما میتوانید در آن از طریق روشهای خاص بیشتر از موجودی خود معامله کنید.
مثالی درباره قرارداد آتی
فرض کنید با بررسی وضعیت بازار به این نتیجه رسیدهاید که قیمت سکه در چند ماهه آینده افزایش پیدا خواهد کرد. فرد دیگری نیز در این زمان از دید خودش به ابن نتیجه رسیده که قیمت سکه در آینده کاهش پیدا خواهد کرد. شما تصمیم میگیرید که با فروشنده سکه یک قرارداد آتی ببندید. در ابتدا مقداری از پول خود را به عنوان ودیعه اولیه در اتاق پایاپای میگذارید. فرض میکنیم که قصد دارید سکهها را بهطور فیزیکی دریافت کنید. در سررسید قرارداد شما کل مبلغ درج شده در قرارداد را پرداخت میکنید و فروشنده باید در این تاریخ کالا را تحویل دهد. حالا اگر قیمت سکه افزایش یافته باشد، فروشنده مجبور است کالا را به قیمت روز خریداری کند و به قیمت درج شده در قرارداد به شما تحویل دهد. در این صورت شما سود کرده و فروشنده ضرر میکند.
اما اگر قیمت سکه کاهش پیدا کرده باشد، فروشنده سکه را به قیمت روز میخرد و گرانتر به شما میفروشد. در این صورت شما باید مبلغی بیشتر از مبلغ روز سکه بابت خرید آن بپردازید. برای آشنایی بیشتر با این قرارداد و ساز و کار آن، مطالب ما را همچنان دنبال کنید.
اختیار معامله یا آپشن (Option Contracts)
اختیار معامله قرارداد و توافقی است بین شخصی که اختیار را میفروشد و شخصی که انواع اوراق مشتقه آن را میخرد. برای خرید این اختیار باید مبلغی پول به فروشنده اختیار بپردازید تا بتوانید صاحب آن شوید.
شخص خریدار میتواند اختیار خرید یا فروش یک دارایی تعهد شده را بخرد. این قرارداد به شخص دارنده آن (خریدار اختیار معامله) این امکان را میدهد که در تاریخ معین و یا تا آن تاریخ، یک دارایی مشخص را با قیمت توافقی (Strike Price) ذکر شده در قرارداد، بخرد یا نخرد.
اختیار معامله در قالب یک مثال
بیایید با ذکر یک مثال با این قرارداد بیشتر آشنا شوید. فرض کنید شما کشاورزی هستید که محصولات خود را در یک ماه آینده به فروش خواهید رساند، اما حدس میزنید که در آن تاریخ قیمت محصولات کشاورزی به دلیل عرضه زیاد آن محصول پایین میآید.
در طرف دیگر کارخانهای است کارخانه به محصولات کشاورزی احتیاج دارد و حدس میزند که در یک ماه آینده که محصولات به بار مینشینند، بهدلیل نبود واردات این محصول و برداشت اندک آن، قیمت محصول بالا برود اما از این بابت مطمئن نیست. این مدیر برای این که در آینده مبلغ بیشتری بابت خرید این محصولات نپردازد. به سراغ کشاورز میرود و بعد از توافق بر سر قیمت، یک اختیار خرید محصول برای تاریخ مشخصی از او میخرد. در تاریخ سررسید دو حالت برای خریدار اختیار ممکن است.
حالت اول
قیمت محصولات از قیمت توافقی بالاتر است. در این حالت خریدار اختیار (مدیر شرکت) خوشحال از این که این اختیار را خریده، آن را اعمال میکند و محصولات را پایینتر از قیمت روز خریداری میکند. در این صورت مدیر مجموعه سود کرده و فروشنده اختیار (کشاورز) از این که مجبور به تحویل کالا با قیمت پایین است ناخوشایند میشود.
حالت دوم
قیمت محصولات از قیمت توافقی پایینتر است. در این حالت مدیر مجموعه، با خود میگوید که اگر از بازار بدون اعمال اختیار خرید، محصول را تهیه کند هزینه کمتری برایش دارد، بنابراین از اعمال اختیار خرید خودداری میکند. در این حالت مدیر شرکت تنها به اندازه مبلغی که برای خرید اختیار خرید پرداخته ضرر میکند.
در صورت عدم اعمال اختیار خرید، کشاورز محصول خود را در بازار به قیمت روز میفروشد و سودی که به کشاورز تعلق میگیرد، برابر با مبلغی است که بابت فروش اختیار خرید از مدیر شرکت دریافت کرده است.
دارنده اختیار معامله خرید، میتواند در تاریخ معین کالا مورد نظر را با قیمت توافقی بخرد یا نخرد.
انواع اختیار معامله
دو نوع اختیار معامله وجود دارد: اختیار خرید (Call Option) و اختیار فروش (Put Option). دارنده اختیار خرید یا فروش حق این را دارد که اختیار خود را اعمال کند یا نکند، اما فروشنده آن مجبور است که طبق قرارداد عمل کند. در بازار ایران این اختیارها روی کالاهای مشخص و تعداد اندکی از سهمها قابل اعمال است.
بعد از آشنایی مختصری که با این بازار و اوراق آن داشتیم به چگونگی خرید این اوراق میپردازیم. فرض کنید که قصد دارید با استفاده از قرارداد آتی دارایی مدنظر خود را چند وقته دیگر بگیرید. همانطور که برای خرید سهم به کد بورسی نیاز داریم برای معامله کردن در بازار مشتقه نیز به یک کد معاملاتی مخصوص به اوراق مشتقه نیاز داریم.
کد معاملاتی بازار مشتقه و نحوه اخذ آن
این کد یک شناسه 9 رقمی است و به هر شخص یک کد منحصربفرد تعلق میگیرد.
مدارک و شرایط مورد نیاز برای دریافت کد معاملاتی از بازار مشتقه
برای این که بتوانید کد معاملاتی مشتقه دریافت کنید، باید پیش از آن کد معاملاتی بورس داشته باشید. منظور از کد معاملاتی بورسی همان کد سهامداری است. هنگام پرکردن فرمهای مربوط به صدور کد معاملاتی مشتقه، کد سهامداری خود را باید در آن درج کنید.
اگر کد بورسی خود را گرفتهاید و قصد دارید که کد معاملاتی مشتقه هم دریافت کنید. پیش از مراجعه حضوری به کارگزاری میتوانید از طریق سایت آنها متوجه شوید که آیا مجوز فعالیت در این بازار دارند یا خیر، در صورتی که در این بازار فعالیت میکنند، بررسی کنید و ببینید که چه مدارکی برای فعالیت در این بازار لازم است. در صورت امکان فرمهای مربوطه را پیش از مراجعه به کارگزاری پر کنید.
مدارک مورد نیاز برای اکثر کارگذاریها مشترک است. مدارکی که از افراد حقیقی گرفته میشود معمولا شامل، کپی برابر اصل شده پشت و روی کارت ملی و تمام صفحات شناسنامه، اصل فرم درخواست کد با تائیدیه بانک مربوطه و کارگزار، فرم معرفی اطلاعات حسابهای بانکی مشتری و اقرارنامه و بیانیه ریسک معاملات قراردادهای آتی است.
بعد از ارسال مدارک توسط کارگزار، در صورتی که در مدارک ایرادی وجود نداشته باشد، طی سه روز کاری در سیستم سامانه بازار آتی (سبا) کد مشتری ثبت میشود. بعد از تایید نهایی توسط مدیریت، کد معاملاتی مشتری در سامانه بازار آتی تایید و مشتری می تواند در بازار معاملات آتی فعالیت کند.
ساز و کار صدور کد معاملات مشتقه
برای معامله در این بازار نیز همانند معامله در بورس و فرابورس به یک کارگزار احتیاج دارید. بنابراین باید به یک کارگزاری که دارای مجوز فعالیت در بازار مورد نظر است مراجعه کنید. بعد از تکمیل فرمها و ارائه اصل و تصویر مدارک مربوطه، کارگزاری به بررسی مدارک شما میپردازد و بعد از مطابقت دادن و ممهور کردن به مهر برابر با اصل کلیه مدارک و اطلاعات مربوط به مشتری به بورس کالا بصورت فیزیکی و سیستمی ارسال میشود. بعد از تایید هویت اشخاص حقیقی و حقوقی با استفاده از سامانههای قانونی و بررسی تکراری نبودن شخصیت در بورس کالا، کد مشتری بهصورت غیرعملیاتی صادر میشود.
بعد از تایید اطلاعات توسط مدیریت توسعه بازار مشتقه، کد مشتری توسط مدیریت توسعه بازار مشتقه فعال میشود. در انتها نیز کد شما توسط کارگزاری که در آن ثبتنام کردهاید به اطلاع شما خواهد رسید.
مراحل دریافت کد معاملاتی برخط (آنلاین)
اگر میخواهید کد معاملاتی برخط (آنلاین) قراردادهای آتی را دریافت کنید، شرط اول این است که بیش از 18 سال داشته باشید و حداقل مدرک شما دیپلم باشد. برای کسب کد معاملات آنلاین باید مدارک و فرمهای موجود درسایت هر کارگزاری را پر کنید و به صورت حضوری یا از طریق پست به کارگزاری تحویل دهید. معمولا آزمون کتبی توسط کارگزاری در رابطه با بازار آتی و سازوکار آن از شما گرفته میشود. در صورتی که شما از لحاظ حرفهای صلاحیت معامله در این بازار را داشته باشید. کارگزاری برای شما یک نام کاربری و رمز عبور صادر میکند. با استفاده از این دو میتوانید به سامانه معاملات برخط قراردادهای آتی توسط کارگزاری دسترسی پیدا کنید. توجه داشته باشید برای فعالیت در این بازار باید یک حساب در اختیار بورس تشکیل دهید، معمولا ودیعههای اولیه در این حساب واریز میشوند.
میتوانید ویدیوهای بیشتری از تالاربورس را در آپارات (شبکه اشتراک ویدیو) و همچنین کانال یوتیوب تالاربورس مشاهده بفرمایید.
انواع اوراق مشتقه
به هر محل فیزیکی یا غیر فیزیکی که داخل آن داد و ستد انجام شود، بازارهای سرمایه و مالی گفته می شود.
اوراق بهادار نوعی ابزار مالی محسوب می شود که از ارزش مالی برخوردارند و حقوقی مالی برای مالک خود ایجاد میکنند.
در این مقاله به معرفی و بررسی انواع اوراق بهادار خواهیم پرداخت.
به هر محل فیزیکی یا غیر فیزیکی که داخل آن داد و ستد انجام شود، بازارهای سرمایه و مالی گفته می شود. در حقیقت از ساده ترین بازارهای محلی تا بازار سهام و اوراق، همگی بازارهای مالی یا Financial market هستند. همچنین بازارهای مالی شامل بازار پول، بازار اوراق بهادار، بازار مبادلات ارزی، بازار طلا و بازار بورس می شود.
- مفهوم و تفاوت بازار پول و بازار سرمایه:
بازار پول بازاریست که اشخاص حقیقی و حقوقی، شرکت ها و بنگاه های تجاری با استفاده از ابزاری مانند سپرده، وام وثیقه، حواله، برات(سند اقتصادی) و . اموال خود را رد و بدل می کنند و این بازار مقدار و سرعت نقدشوندگی خیلی بالایی دارد. بازار سرمایه بازار بورس اوراق بهادار است.
بازار پول مدت زمان ثابت و مشخصی دارد و قراردادی است، مثلا ممکن است افراد قراردادهای یکساله تا چندساله داشته باشند. در این بازار وثیقه، وام، حواله و برات استفاده می شود. ولی در بازار سرمایه خرید و فروش کوتاه مدت تا بلند مدت است و مدت مشخصی ندارد. ابزار کار در این بازار اوراق بهادار، سهام و انواع آن است.
- بازار مبادلات ارزی:
بازار خرید و فروش ارزهای خارجی و داخلی، مانند بازار فارکس، بازار ارزهای رمز نگار یا دیجیتال
این بازار مانند سهامداریست، در بازر بورس صندوق طلا یا صندوق سکه خرید و فروش می شود. به جای خرید طلا یا سکه در بازار که کارمزد و مالیات و ارزش افزوده بالایی دارد که در واقع در زمان خرید آن نزدیک 17% در ضرر خواهید بود، می توانید با خرید صندوق طلا یا سکه به هر مقدار مورد نیاز، کارمزد کمتری بپردازید.
• انواع صندوق های طلا و سکه:
_ صندوق سکه طلا گوهر
_ عیار (صندوق سکه پشتوانه طلای مفید)
_ زر (صندوق سکه پشتوانه سکه طلای زر)
• اوراق بهادار چیست و انواع آن کدامند؟
اوراق بهادار نوعی ابزار مالی محسوب می شود که از ارزش مالی برخوردارند و حقوقی مالی برای مالک خود ایجاد میکنند. که بسته به موقعیت و مالکیت شخص دارنده به چند دسته اوراق بدهی یا اوراق قرضه، اوراق صاحبان سهام مانند سهام عادی، سهام ممتاز، حق تقدم، سهام جایزه یا اوراق مشارکت، مشتقات یا ابزار مشتقه، اختیار معامله، قرارداد آتی و صکوک تقسیم می گردد؛ که هر کدام ارزشی مالی برای مالک خود به همراه دارند.
در ذیل توضیح مختصری در مورد هر نوع اوراق بهادار ارائه شده است، برای اطلاعات بیشتر و به وبلاگ بورس کست مراجعه کنید.
_ اوراق بدهی یا اوراق قرضه اوراقیست که شرکت صادر کننده متعهد است در قبال مبلغی که از خریدار دریافت کرده، مبلغ مشخصی را در دورههای مشخص به او پرداخت کند و در نهایت در زمان فرا رسیدن سررسید نیز اصل مبلغ دریافتی تسویه می شود.
_ سهام یا اوراق حقوق صاحبان سهام یکی از مهمترین و متداولترین انواع اوراق بهادار است و بیشتر حجم معاملات در بازار بورس به سهام تعلق دارد. این اوراق ریسک بیشتری نسبت به اوراق بدهی دارد ولی از طرفی بازدهی بیشتری نیز برای سرمایه گذار به دنبال خواهد داشت. سهام انواع مختلفی دارد، از جمله:
سهام عادی که در بازار بورس تهران خرید و فروش می شود.
سهام ممتاز نوعی سهم است که سود مشخصی دارد.
سهام جایزه در زمان افزایش سرمایه شرکت به سرمایه گذار تعلق می گیرد که به صورت سهام اسمی در نظر گرفته می شود.
حق تقدم نیز سهامی به قیمت ارزش اسمی است که در زمان افزایش سرمایه شرکت به سرمایه گذاران پیشین پیشنهاد داده می شود.
برای آشنایی با میزان ریسک پذیری کلیک کنید.
_ اوراق مشتقه به شکل سهام، کالا، نرخهای بهره، صنعت ساخت و ساز یا هر نوع دارایی دیگر در بازاری که معاملات آن بر اساس یک کالای فیزیکی یا دارایی پایه صورت میپذیرد کاربرد دارد و به طور کلی چهار نوع اوراق بهادار مشتقه اصلی داریم:
قراردادهای اختیار معامله
_ اوراق مشارکت بازدهی تضمین شده ای دارند و بنابراین هیچ گونه ریسکی را متوجه سهامدار نمی کند، در حقیقت اوراق مشارکت اوراقیست که بیانگر مشارکت دارنده آن در یک طرح است و سود اوراق مشارکتی که در کشور منتشر می شود توسط بانک ها و موسسات مالی معتبر و یا دولت تضمین می شود، بنابراین خریدار این اوراق اطمینان دارد که در سررسید های مشخص سود تعهد شده را دریافت می کند.
مشاوران بورس کست با بهره گیری از آخرین دانش روز بازارهای سرمایه به صورت آنلاین و بدون نیاز به مراجعه حضوری آماده پاسخ گویی به سوالات شما هستند تا شما دوستان بتوانید به راحتی در هر زمان از هرکجا و با هر دستگاهی به سود مورد نظر خود برسید.
ابزار مشتقه چیست؟
مشتق یا ابزار مشتقه، عبارت است از قراردادها یا اوراقی که ارزش آن ها وابسته به اوراق بهادار اصلی ماست و دارای ارزش مستقل نیستند. همچنین عملکرد قیمت آن ها، به تغییرات قیمت کالای مربوطه وابسته است. متداولترین داراییهای مورد استفاده برای مشتقات سهام، اوراق قرضه، کالاها، ارزها، پول و انرژی هستند. این داراییها معمولا از طریق کارگزاریها خریداری میشوند. ما در دانشکده بورس، قصد داریم تا با بررسی بازار مشتقات بورس، جوانب مختلف استفاده از این ابزارها را بررسی کنیم.
مشتقات میتوانند خارج از بازار بورس (OTC) یا از طریق صرافی معامله شوند. البته مشتقات فرابورس سهم بیشتری از بازار مشتقات را تشکیل میدهند. مشتقات معامله شده خارج از بورس بهطورکلی احتمال بیشتری برای ریسک طرف مقابل دارند. ریسک طرف مقابل، خطری است که یکی از طرفهای درگیر در معامله ممکن است با آن روبهرو شود. مشتقات معامله شده در بورس، استاندارد هستند و با شدت بیشتری تنظیم میشوند.
ابزار مشتقه به زبان ساده
از مشتقات میتوان برای محافظت از موقعیت، حدس و گمان در مورد جهت حرکت داراییهای اساسی (حرکت به سمت سود یا زیان) و یا دادن اهرم به داراییها، استفاده کرد. همانطور که گفتیم، ارزش ابزار مشتقه، از نوسانات ارزش آن دارایی خاص، حاصل میشود. برای نمونه، اگر شما یک نوع ارز خاص را بهعنوان ابزار مشتقه در نظر گرفتهاید، سود شما وابسته به میزان ارزش آن ارز است.
در ابتدای امر، از مشتقات برای اطمینان از متعادل بودن نرخ ارز کالاهای مورد معامله، در سطح بینالمللی استفاده میشد. اما با بهوجود آمدن اختلافات بسیار مابین ارزشمندی ارزهای ملی، بازرگانان بینالمللی به یک سیستم برای پاسخگویی به اختلافات احتیاج داشتند. امروزه، مشتقات بر اساس طیف گستردهای از معاملات انجام میشوند و کاربردهای بیشتری نسبت به قبل دارند.
بهعنوان مثال، یک سرمایهگذار را تصور کنید که حسابهای سرمایهگذاری وی، به تومان (یا ریال) تبدیل شده است. این سرمایهگذار سهام یک شرکت آمریکایی را از طریق صرافی ایالات متحده با استفاده از دلار آمریکا (USD) خریداری میکند. اگر ارزش دلار افزایش یابد، انواع اوراق مشتقه هر سودی که سرمایهگذار از فروش سهام به دست آورد، با تبدیل به تومان، از ارزش بالاتری برخوردار میشود.
همچنین، این سرمایهگذار برای جلوگیری از ریسک های احتمالی، میتواند یک مشتق ارزی خریداری کند تا نرخ ارز خاصی را به اصطلاح، قفل کند. مشتقاتي كه ميتوانند براي پوشش دادن اين نوع ريسك مورد استفاده قرار گيرند، شامل معاملات آتي ارز خواهند شد. به بیان دیگر، هنگام استفاده از مشتقات برای گمانهزنی در مورد حرکت قیمت یک دارایی، سرمایهگذار نیازی به در انواع اوراق مشتقه اختیار داشتن آن دارایی ندارد. این مسئله را در ادامه توضیح خواهیم داد.
مشتقات مالی و بازار مشتقه بورس کالا
مشتقات مالی و بازار مشتقه بورس کالا، دو اصطلاح دیگری هستند که ما به جای ابزار مشتقه از آن ها استفاده میکنیم. همانطور که میدانیم، خریدار در قرارداد مشتقات، حق مبادله کالا را با قیمت مشخص در آینده خریداری میکند. ممکن است آن زمان، خریدار کالا را خریداری کند یا حتی بفروشد.
اشکال رایج ابزار مشتقه
انواع مختلفی از مشتقات وجود دارد که میتوانند برای مدیریت ریسک، سرمایهگذاری مناسب و استفاده از موقعیتسنجی در بورس، استفاده شوند. مشتقات یک بازار روبهرشد است و محصولی را ارائه میدهد که تقریبا متناسب با هرگونه نیاز یا تحمل ریسک باشد.
قراردادهای آتی
بهعنوان معاملات آتی نیز شناخته میشوند، توافقی بین دو طرف برای خرید و تحویل دارایی با قیمت توافق شده، در آینده است. معاملات آتی در بورس انجام شده و قراردادهای آن استاندارد میشوند. معاملهگران برای جلوگیری از ریسک خود و یا حدس و گمان در مورد قیمت یک دارایی، از قرارداد آتی استفاده خواهند کرد. طرفین درگیر در قراردادهای آتی، موظف به انجام تعهد خرید یا فروش دارایی اساسی هستند.
قراردادهای فوروارد
آنها را با نام فوروارد نیز میشناسیم. مشابه قراردادهای آتی هستند، اما در بورس خرید و فروش نمیشوند. فقط در فرابورس مورد توجه قرار خواهند گرفت. هنگامی که یک قرارداد فوروارد ایجاد میشود، خریدار و فروشنده ممکن است شرایط، اندازه و روند تسویهحساب برای ابزار مشتقه را سفارشی کرده باشند. بهعنوان محصولات فرابورس، قراردادهای فوروارد، درجه بالاتری از خطر طرف مقابل را برای خریداران و فروشندگان به همراه دارند.
مبادله یا سوآپ (Swaps)
سوآپ، نوع رایج دیگری از ابزار مشتقه است که اغلب برای یک نوع جریان وجه نقد استفاده میشود. این نوع از قراردادها، شامل تاریخ پرداخت و نحوه محاسبه عواید (یا جریانهای نقدی مورد معامله) میشوند.
قرارداد اختیاری یا آپشن (Options)
قرارداد اختیاری مانند قرارداد آتی است. از این جهت که توافقنامهای بین دو طرف، برای خرید یا فروش دارایی در آینده از پیش تعیینشده با قیمت مناسب، مشخص شده است. تفاوت اصلی بین قراردادهای اختیاری و معاملات آتی این است که با داشتن یک قرارداد اختیاری، خریدار موظف به اجرای توافق خود برای خرید یا فروش نیست. این فقط یک فرصت است، نه یک تعهد. اما قراردادهای آتی شامل تعهداتی هستند که باید رعایت شوند. در قرارداد اختیاری (همانند قراردادهای آتی) ممکن است از گزینههای انتخاب شده، برای حدس و گمان در مورد قیمت دارایی، استفاده شود.
مزایای ابزار مشتقه
همانطور که توضیحات بالا نشان میدهد، ابزار مشتقه میتواند ابزاری مفید برای مشاغل و سرمایهگذاران باشد. آن ها راهی برای قفل کردن قیمتها، جلوگیری از حرکات نامطلوب نرخها و کاهش خطرات ـ اغلب با هزینه محدود ـ فراهم میکنند. علاوه بر این، مشتقات را اغلب میتوان با حاشیه ـ یعنی با وجوه قرض گرفته شده ـ خریداری کرد که این امر حتی هزینه آن ها را کمتر میکند.
معایب ابزار مشتقه
از طرفی، ارزشگذاری مشتقات دشوار است زیرا بر اساس قیمت داراییهای دیگر، تعیین میشود. خطرات مشتقات فرابورس شامل ریسکهای طرف مقابل است که پیشبینی یا ارزشگذاری آن ها نیز دشوار است. در اکثر موارد، ابزار مشتقه به تغییر در مقدار زمان انقضا، هزینه نگهداری دارایی اساسی و نرخ بهره، حساس است. این متغیرها تطابق کامل ارزش یک مشتق با دارایی اساسی را دشوار میکنند.
بازار مشتقات در ایران
همانطور که اشاره کردیم، یکی از این داراییهای مهم که میتواند پایه ابزار مشتقه بهحساب آید، ارز است. در ایران نیز، با توجه به نوسانات قیمت ارز، نیاز به راهاندازی بازار ابزارهای مشتقه از سال 1384 مورد توجه قرار گرفت و قانون بازار سرمایه مصوب، به این موضوع اشاره کرد که بازار مشتقات در ایران از جمله موارد مهم برای کاهش ریسک سرمایهگذاری با اختلافات ارزی است.
مشتقات بورس تهران
یکی از انواع بازارهای بورس کالا در تهران، بازار مشتقه است که در دو نوع قراردادهای آتی و قرارداد اختیاری جریان دارد. این قراردادها بر روی یک دارایی پایه، تنظیم میشوند. این دارایی پایه شامل محصولات کشاورزی، فلزات و حتی انواع فراوردههای نفتی خواهد بود. البته در ابتدای کار بازار مشتقات ایران، کالاهایی مانند زعفران، سکه و محصولات کشاورزی بهعنوان پایه دارایی مورد پذیرش تجار بودند. اما بعدها محصولاتی مانند پسته و زیره هم به این دسته اضافه شدند. امروزه شما میتوانید با تکیه بر تجربیات افراد متخصص، با خرید و فروش این ابزارها، راه مناسبی در سرمایهگذاری خود پیش بگیرید.
در مجموع، ابزار مشتقه، نوع جدیدی از بازار سرمایهگذاری است. این بازار با توجه به نیازهای بازار بورس، کالاهای پایه را برای عقد قراردادهای مربوطه (بیشتر در دو نوع آتی و اختیاری) در اولویت قرار میدهد. برای سرمایهگذاری موفق در این بازار لازم است که تمام وجوه آن را بهخوبی بشناسید. ما در دانشکده بورس تلاش کردیم تا در این مقاله، جنبههای کلی ابزار مشتقه را به شما معرفی کنیم.
ابزار مشتقه چیست و چه کارکردی دارد؟
ابزار مشتقه در بازارهای مالی، همانطور که از اسمشان پیداست، ابزارهایی هستند که از یک دارایی پایه مشتق شدهاند. شاید درک فلسفه وجودی چنین ابزارهایی برای افرادی که با بازارهای مالی آشنایی ندارند کمی دشوار باشد، اما شاید اگر خودمان را جای تاجران و کشاورزان قدیمی بگذاریم، راحتتر بتوانیم فلسفه این ابزارها را درک کنیم!
ابزار مشتقه چیست؟
کشاورزی را فرض کنید که تمام درآمدش از محل فروش محصولی است که در یک فصل خاص برداشت میکند. این کشاورز باید تمام سال منتظر فصل برداشت باشد تا به یک درآمد احتمالی از محل فروش محصول برسد. این کشاورز از یک طرف باید هزینههای مالی پرورش محصول را متقبل شود و از طرف دیگر باید امیدوار باشد که محصولش دچار آفت نشود یا مثلا در اثر کاهش بارندگی مقدار برداشت محصول کاهش نیابد. یا اینکه در فصل برداشت محصول، بهای محصول کاهش نیابد. به عبارت سادهتر، تولید و فروش محصولات کشاورزی با ریسک همراه است و ممکن است این ریسک به کاهش درآمد سالانه کشاورز منجر شود.
اما این کشاورز میتواند با پیشفروش کردن محصول ریسک کاهش درآمد را از بین ببرد و از طرف دیگر زودتر از موعد برداشت به پول برسد و بخشی از این پول را صرف هزینههای تولید محصول کند. در چنین حالتی، «پیشفروش محصول» در واقع ابزاری مالی است که کشاورز برای از بین بردن ریسکهای تولید محصول استفاده کرده است.
کارکرد عمده ابزارهای مشتقه مالی هم در واقع همین است و هدف از طراحی و استفاده از این ابزارها کاهش ریسک معاملات است. برای نمونه بیایید ببینیم چگونه میشود از ابزار «اختیار معامله» برای کاهش ریسک استفاده کرد.
استفاده از ابزار اختیار معامله برای کاهش ریسک
اول بیایید ببینیم اختیار معامله چیست. اختیار معامله قراردادی برای آینده است که بر اساس آن خریدار و فروشنده توافق میکنند که مقدار مشخصی از یک دارایی را در تاریخ معینی معامله کنند. از آنجا که هر معامله دو طرف (خریدار و فروشنده) دارد، اختیار معامله را هم به دو دسته تقسیم کرد: اختیار خرید و اختیار فروش.
ابزارهای مشتقه پیچیدگیها و ریزهکاریهای زیادی دارند و شاید استفاده از آنها برای تازهکارها فکر خوبی نباشد. اما آشنایی کلی با این ابزارها میتواند ما را با جذابیتهای بازارهای مالی آشنا کند و کمکمان کند تا در زمان مناسب ابزارهای مناسب برای شیوه سرمایهگذاری خودمان را انتخاب کنیم و بازدهی سرمایهمان را به حداکثر برسانیم
اکنون بیایید ببینیم اختیار فروش چگونه چیزی است و کسی که اختیار فروش را میخرد صاحب چه حقی میشود. خریدار یک قرارداد اختیار فروش مبلغ مشخصی به طرف مقابل پرداخت میکند و در برابر این مبلغ از این اختیار برخوردار میشود که بتواند در زمان مشخصشده مقداری از یک دارایی مشخص را به طرف دیگر بفروشد. فروشنده اختیار فروش هم باید در زمان تعیینشده آماده خرید آن دارایی با مبلغ تعیینشده باشد. نکته اینجاست که دارنده اختیار فروش هیچ الزام و تعهدی به فروش دارایی مورد بحث ندارد و در زمان سررسید قرارداد میتواند از اختیار فروش خود چشمپوشی کند و آن دارایی را برای خودش نگه دارد.
کمی پیچیده شد، نه؟ برای اینکه از سردرگمی خارج شویم، بیایید یک نمونه عملی را با هم مرور کنیم. فرض کنید شما امروز میخواهید در سهام شرکت الف سرمایهگذاری کنید و قیمت روز هر برگه سهم این شرکت مثلا ۵۰۰ تومان است. ارزیابی شما این است که قیمت سهام این شرکت تا سه ماه آینده ۵۰ درصد رشد میکند و به ۷۵۰ تومان میرسد. اما از آن طرف نگرانید که مبادا بازار دچار تلاطم شود و قیمت سهم کاهش یابد. در حالت عادی برای پوشش ریسک کاهش قیمت این سهم ابزاری ندارید و مجبورید با ریسک کاهش قیمت سهم سر کنید.
اما با استفاده از ابزار مشتقه اختیار فروش میتوانید این ریسک را کاهش دهید، در واقع این ریسک را به شخص دیگری منتقل میکنید. به این صورت که اختیار فروش مقدار معینی از سهم شرکت الف را میخرید. قرارداد اختیار فروش هم به این شکل است که برای خرید اختیار فروش هر سهم ۵ تومان میپردازید و در مقابل این اختیار را به دست میآورید که در سه ماه آینده هر سهمتان را با مبلغ ۴۹۰ تومان بفروشید.
حال اگر در ۳ ماه آینده قیمت سهمتان رشد کند و مثلا به ۶۰۰ تومان یا بالاتر برسد، از اختیار فروشتان -که فروش به مبلغ ۴۹۰ تومان است- صرفنظر میکنید و سهامتان را در بازار میفروشید. ولی اگر قیمت سهمتان کاهش پیدا کند و مثلا به ۴۰۰ تومان برسد، از اختیار فروشتان استفاده میکنید و به جای اینکه سهمتان را در بازار و به قیمت ۴۰۰ تومان بفروشید، از اختیار فروش استفاده میکنید و سهمتان را با قیمت ۴۹۰ تومان به فروشنده اختیار فروش (طرف دیگر قرارداد اختیار فروش) میفروشید. پس میبینید که در این مثال، قرار داد اختیار فروش خیلی ساده مانند یک بیمهنامه عمل میکند و اجازه نمیدهد قیمت سهامتان زیر ۴۹۰ تومان بیاید.
معرفی ابزارهای مشتقه
ابزار مشتقه پیچیدگیها و ریزهکاریهای زیادی دارند و شاید استفاده از آنها برای تازهکارها فکر خوبی نباشد. اما آشنایی کلی با این ابزارها میتواند ما را با جذابیتهای بازارهای مالی آشنا کند و کمکمان کند تا در زمان مناسب ابزارهای مناسب برای شیوه سرمایهگذاری خودمان را انتخاب کنیم و بازدهی سرمایهمان را به حداکثر برسانیم. در اینجا تعدادی از ابزارهای مشتقه را با هم مرور میکنیم:
قراردادهای اختیار معامله
اختیار معامله یکی از جذابترین ابزارها برای پوشش ریسک نوسان قیمت دارایی است که بالاتر درباره آن توضیح دادیم. یک بار دیگر به این نکته اشاره میکنیم که خریدار اختیار معامله (خرید یا فروش) الزام و تعهدی به اجرای معامله ندارد ولی فروشنده اختیار معامله ملزم است در صورت درخواست طرف دیگر، اقدام به معامله کند.
ابزار مشتقه قرارداد سلف
اگر بخواهیم ساده بگوییم، قرارداد سَلَف برعکس نسیه است. در نسیه کالایی را دریافت میکنید و قول میدهید که پولش را بعدا بپردازید، اما در قرارداد سلف پول یک دارایی پایه را از قبل میپردازید و طرف دیگر متعهد میشود که در زمان معین دارایی مورد نظر را تحویل شما بدهد. فایده این نوع قرارداد برای فروشنده این است که سریعتر به پول دسترسی پیدا میکند و میتواند از این پول برای پوشش هزینههای جاری خود استفاده کند. خریدار هم در واقع روی کالایی سرمایهگذاری کرده است که انتظار میرود در آینده با رشد قیمت همراه باشد.
نکته: این امکان وجود دارد که خریدار قرارداد سلف، دارایی پیشخریدشده را در قالب یک «قرارداد سلف موازی استاندارد» بفروشد. به عبارت دیگر، خریدار قرارداد سلف میتواند دارایی آینده خودش را به دیگری واگذار کند. به این نوع قرارداد هم بهاختصار سلف میگویند.
قرارداد آتی
قرارداد آتی همانطور که از اسمش پیداست، نوعی از ابزار مشتقه و قراردادی برای انجام یک معامله در آینده است. در این نوع قرارداد فروشنده و خریدار تعهد میدهند که مقدار مشخصی از یک دارایی را در زمان سررسید قرارداد آتی با یک قیمت تعیینشده معامله کنند. به این ترتیب، خریدار و فروشنده خودشان را در برابر نوسانهای قیمت آن دارایی بیمه میکنند. مثلا یک نوع قرارداد آتی میتواند بین کشاورز و کارخانه باشد که هر دو متعهد میشوند بعد از فصل برداشت محصول (مثلا گندم)، مقدار مشخصی از محصول را با قیمتی تعیینشده معامله کنند.
اما بازارهای مالی این امکان را هم فراهم کردهاند که خود این قراردادهای آتی هم دادوستد شوند و معاملهگران با معامله این قراردادها کسب سود کنند. برای نمونه، تحلیلگری ممکن است به این نتیجه برسد که قیمت گندم در ماههای آینده افزایش خواهد یافت و در نتیجه اقدام به خرید قرارداد آتی گندم کند. در تئوری، وقتی زمان سررسید این قرارداد فرا برسد، معاملهگر میتواند گندم را با قیمت مشخصشده در قرارداد آتی تحویل بگیرد و با قیمت بالاتر در بازار بفروشد و سود کند. اما معمولا این اتفاق نمیافتد و معاملهگر قبل از زمان سررسید، قرارداد خودش را در بازار معاملات آتی با قیمت بالاتر میفروشد و اصطلاحا از آن موقعیت خارج میشود.
نکته: بازار معاملات آتی در ایران از سال ۱۳۸۷ و با معاملات آتی سکه شروع به کار کرد. (هنگام نوشته شدن این متن معاملات آتی سکه در ایران متوقف شده است.) از آن سال به بعد، قرارداد آتی روی داراییهای پایه مختلفی از جمله زیره، زعفران، مس، کنجاله سویا و غیره تعریف و در بازار معاملات آتی دادوستد شده است.
ابزار مشتقه قرارداد فوروارد
یکی دیگر از ابزار مشتقه، قرارداد فوروارد یا انواع اوراق مشتقه forward contract است که شباهت زیادی با قرارداد آتی یا future contract دارد. در قرارداد فوروارد هم مانند قرارداد آتی، خریدار و فروشنده توافق میکنند که در زمان معین معامله معنی را انجام بدهند. مهمترین تفاوت هم در این است که قراردادهای آتی در بورس معامله میشوند ولی محل معاملات قراردادهای فوروارد بازارهای خارج از بورس است.
قرارداد سوآپ
قرارداد سوآپ یا معاوضه قراردادی است که بر اساس آن طرفین توافق میکنند که عواید ناشی از ابزارهای مالیشان را در آینده معاوضه کنند. این نوع قراردادها معمولا بین شرکتها منعقد میشود و در آن شرایط معامله از جمله زمان پرداخت و نحوه محاسبه جریانهای نقدی قید میشود. جالب است اشاره کنیم که اولین سوآپ در اوایل دهه ۱۹۸۰ بین شرکت آیبیام و بانک جهانی منعقد شد.
قرارداد سوآپ شباهت زیادی با قراردادهای آتی دارد مانند قراردادهای آتی، طرفین سوآپ هم متعهد میشوند که در تاریخ یا تاریخهای مشخص معاملاتی را با یکدیگر انجام بدهند. دارایی پایه در معاملات سوآپ میتواند اوراق قرضه، وام، سبد داراییهای بورسی و حتی شاخص سهام باشد.در حال حاضر اکثر قراردادهای مشتقه خارج از بورس به شکل سوآپ منعقد میشوند.
اوراق بهادار چیست و انواع آن کدام است؟
اوراق بهادار یک نوع دارایی مالی یا نامشهود است.قابلیت نقل و انتقال دارد و دارنده آن دارای حق و حقوق مشخص است.اگر اوراق بهادار را به زبان سادهتر بخواهیم توصیف کنیم، برگههایی که ارزش مالی دارند و شما میتوانید آن را خرید و فروش کنید.
اوراق بهادار و انواع آن
داراییهای مشهود و نامشهود چیست؟
هر فردی دو نوع دارایی دارد یکی داراییهای مشهود و دیگری نامشهود. دارایی مشهود همان طور که از نام آن پیداست به صورت فیزیکی ملموس و قابل رویت است مثل وسایل نقلیه، مسکن و…
اما در مقابل دارایی که به صورت فیزیکی ملموس نیست را داراییهای نا مشهود یا مالی میگویند. مانند سرقفلی، برند، اوراق بهادار و…
تعریف اوراق بهادار به زبان ساده
اوراق بهادار یک نوع دارایی مالی یا نامشهود است.قابلیت نقل و انتقال دارد و دارنده آن دارای حق و حقوق مشخص است.اگر اوراق بهادار را به زبان سادهتر بخواهیم توصیف کنیم، برگههایی که ارزش مالی دارند و شما میتوانید آن را خرید و فروش کنید.
انواع اوراق بهادار کدامند؟
اوراق بهادار در بازار سرمایه به سه بخش تقسیم میشود. اوراق صاحبان سهام، اوراق بدهی و اوراق مشتقه
اوراق حقوق صاحبان سهام چیست؟
این اوراق یکی از انواع اوراق بهادار است.هرگاه بخواهیم سرمایه یک شرکت یا نهادی را به قسمتهای مساوی تقسیم کنیم هر یک قسمت در اصل یک سهم از سهام آن شرکت است.
شما با خرید هر سهم از سهام شرکتی سهامدار آن شرکت میشوید.در حقیقت به اندازه سهامتان در آن شرکت مالکیت خواهید داشت و قانونا حق و حقوقی به شما تعلق میگیرد.برای تقسیمبندی انواع سهام دستهبندیهای زیادی وجود دارد.سهام میتواند با نام و یا بینام (در وجه حامل) باشد. همچنین سهام از نظر منشأ آورده سرمایهگذار به دودستهی سهام نقدی و سهام غیرنقدی تقسیم میشود.
انواع سهام کدامند؟
سهام عادی: رایجترین برگه اوراق بهادار، سهام عادی است که در بورس اوراق بهادار معامله میشود.سهام دارای دو ارزش اسمی و بازاری است. ارزش اسمی در ایران ۱۰۰ تومان است اما ارزش بازاری همان قیمتی است که سهام معامله میشود و بر اساس عرضه و تقاضا تعیین میشود. شما بابت خرید سهام عادی سود ثابت نخواهید داشت.
سهام ممتاز(ترکیبی): سهام ممتاز اوراق بهاداری است که علاوه بر ویژگیهای سهام عادی یکسری مزایای مازاد دارد. این امتیازها باید با تایید سایر سهامداران در مجمع شرکت تصویب شود.
از جمله این مزایا اختصاص یافتن سود ثابت به سهام ممتاز است یا در صورتی که قرار باشد در مجمع سودی تقسیم شود ابتدا سود سهام ممتاز پرداخت میشود و همچنین در صورت انحلال شرکت سهامداران سهام ممتاز زودتر از بقیه سهامداران به حق و حقوقشان میرسند و ….
حق تقدم سهام: فرض کنید شما ۱۰۰۰ سهم از سهام شرکتی را خریداری کردهاید و به اندازه ۱۰۰۰ سهم مالکیت آن شرکت را برعهده دارید.شرکت تصمیم میگیرد افزایش سرمایه دهد آن هم از نوع آورده نقدی به همان میزان که سرمایه خود را افزایش میدهد مثلا ۵۰ درصد باید برگه سهام جدید منتشر کند.
دراین صورت پس از افزایش سرمایه شما ۱۰۰۰ سهم را دارید ولی ارزش آن کمتر شده و برای داشتن همان ارزش گذشته و حفظ میزان مالکیتتان در شرکت، به شما حق تقدم خرید برگه سهام جدید آن هم به قیمت اسمی سهام داده میشود.
سهام جایزه: گاهی اوقات شرکتی از یکی از راههای افزایش سرمایه (محل سود انباشته و یا تجدید ارزیابی دارایی) اقدام به افزایش سرمایه میکند.در این صورت مثلا شما قبل از افزایش سرمایه ۱۰۰۰ سهم ۵۰۰ تومانی داشتید.
پس از افزایش سرمایه به روشهای ذکر شده، باید شرکت بسته به میزان افزایش سرمایه برگه سهام صادر کند.در آن صورت دیگر قیمت هر سهم ۵۰۰ نخواهد بود و مثلا ۲۵۰ تومان میشود. اما برای اینکه حق و سرمایه شما ثابت بماند به شما ۱۰۰۰ سهام عادی دیگر به عنوان جایزه داده میشود.پس سرمایه شما تغییری نخواهد کرد و فقط میزان سهامتان بیشتر میشود که به آن سهام جایزه میگویند.
سهام با نام و بی نام: اگر هنگام خرید سهام شرکتی نام مالک آن یا در اصل خریدار آن در ورقه سهم یا در دفتر سهام شرکت، ثبت شده باشد به آن نوع سهام با نام میگویند.اما اگر اسم فرد ثبت نشود، تنها برگه سهام را به خریدار میدهند. سهام بی نام در وجه حامل صادر میشود که البته قابلیت انتقال دارد.با نام بودن سهام امکان ارتباط میان شرکت و صاحبان سهام را آسانتر میکند.
سهام نقدی و غیر نقدی: اگر شما در ازای خرید سهام شرکتی پول نقد پرداخت کنید سهام نقدی و در صورتی که برای خرید به جای پول نقد از دارایی دیگری مثل زمین، ملک و … استفاده کنید، سهام غیر نقدی میگویند.
اوراق بدهی چیست؟
یکی از مهمترین دغدغههای بنگاههای اقتصادی تامین مالی برای پروژههای در دست اجرای آنها است.در واقع نبود منابع مالی کافی، سرمایهگذاریهای آنها را تحت تاثیر خود قرار میدهد.در این میان مسیرهای متعددی برای تامین مالی بنگاهها در کشور تعریف میشود اما آنچه از اهمیت بالایی برخوردار است، انتخاب روشی ساده، سریع و با کمترین هزینه برای تحقق این امر است.
اوراق بدهی یکی از انواع اوراق بهادار و روشهای تامین مالی شرکتها است و انواع مختلفی دارد.در یک نوع تقسیمبندی اوراق بدهی به دو نوع دولتی و شرکتی تفکیک میشوند.
اوراق بدهی دولتی به چه اوراق بهاداری گفته میشود؟
اوراق دولتی، اوراق بهاداریست است، که توسط دولت منتشر میشود و سررسید طولانی دارند.در واقع دولت برای تأمین کسری بودجه یا تأمین سرمایه مورد نیاز طرحهای عمرانی خاص یا عام، اقدام به انتشار اوراق قرضه دولتی میکند.معمولاً نرخ بهره این اوراق، برای کل دوره ثابت است و بههمین ترتیب از ریسک کمتری نیز برخوردار است.
اوراق بدهی شرکتی به چه اوراق بهاداری گفته میشود؟
اوراق بدهی شرکتی همانطور که از اسم آن پیداست توسط شرکتها منتشر میشود.شرکتهای بزرگ به تشخیص بورس توانایی انتشار و بازپرداخت بدهی دارند، برای تامین مالی پروژههای جدید اوراق بدهی منتشر میکنند.در این راستا بهطور قطع راه امن تامین مالی بنگاههای اقتصادی از بازار سرمایه عبور میکند.
در واقع بهجای آنکه شرکتها به بانک بروند و مجموعه بانکی کشور بهعنوان واسطه برای آنها تامین مالی انجام بدهد، خودشان میتوانند با افزایش اعتبار در بازار سرمایه منابع جمع کنند.این رویکرد میتواند کاهش هزینههای مالی شرکتها را به دنبال داشته باشد.
سهم بازار اوراق بدهی از کل اقتصاد
با ورود ابزارهای جدید و انتشار اوراق بهادار گوناگون، تلاش شده تا نهتنها پوشش تنوع بالایی از سلیقهها صورت گیرد، بلکه بنگاهها بسته به نیاز خود و حجم تامین مالی مورد نظر، از اوراق بهادار مطلوب که با خواسته آنها تطابق بیشتری دارد، استفاده کنند.
هر چند مشاهده میشود که طی سالهای اخیر رشد چشمگیری در بازار بدهی صورت گرفته، اما همچنان با بازارهای بینالمللی و میزان معاملات آنها فاصله زیادی داریم.در واقع بازار اوراق بدهی، یکی از مهمترین بازارهای مالی کشور است، که بهرغم رشد خوب آن در سالهای اخیر، هنوز از رشد و بلوغ کافی برخوردار نشده است. بهطوریکه آمار نشان میدهد که سهم بازار اوراق بدهی از کل اقتصاد ایران طی ۱۰ سال اخیر ۳ تا ۹ درصد در نوسان بوده است.
انواع اوراق بدهی
اوراق قرضه: همانطور که از اسم این اوراق مشخص است، شما با خرید این اوراق بهادار به نوعی پولتان را به منتشر کننده اوراق قرض یا وام میدهید و در موعدی مشخص علاوه بر اصل پولتان، مبلغی به عنوان بهره که البته از پیش مشخص شده دریافت میکنید.همچنین ممکن است علاوه بر بهره، یکسری مزایای دیگر هم برای اوراق قرضه در نظر گرفته شود.
این نوع از اوراق بهادار انواع مختلفی دارد مانند اوراق قرضه با سود ثابت، اوراق قرضه با سود شناور، اوراق قرضه با یک سر رسید و اوراق قرضه با بیش از یک سر رسید.علاوه بر این بر اساس تاریخ سر رسید پرداخت بدهی، به اوراق قرضه کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت دستهبندی میشوند.
اوراق مشارکت: هرگاه شرکت یا نهاد دولتی یا خصوصی به منظور تامین مالی برای انجام پروژهها و طرحهای مختلف مانند طرحهای عمرانی، اقتصادی و… اوراق بهادار با نام یا بی نامی منتشر میکنند تحت عنوان اوراق مشارکت، که به صورت عمومی اقدام به فروش آن میکنند.افرادی که این اوراق بهادار را خریداری میکنند به میزان اوراق خود در سود آن طرح یا پروژه سهیم میشوند.
اوراق فرضه اسلامی (صکوک): با توجه به اینکه دریافت بهره در دین اسلام ربا محسوب میشود، به همین منظور نوعی اوراق بهادار تحت عنوان اوراق فرضه اسلامی یا صکوک منتشر میشود که بر اساس قوانین مورد تایید اسلام منعقد شده و دارای سود ثابت یا شناور است.
اوراق اجاره (صکوک اجاره): گاهی یک نهاد واسط با پولهایی که از فروش این نوع از اوراق بهادار (اجاره یا صکوک اجاره) اقدام به خرید یک دارایی مثلا ملک میکند و بعد آن را در اختیار شرکت یا نهاد درخواست کننده قرار میدهد.
شرکت اجاره کننده موظف است مبلغی را به عنوان اجاره دارایی به دارندگان اوراق در فواصل زمانی مشخص شده پرداخت کند. همچنین بعد از یک دوره مشخص باید اصل هزینه را پرداخت و دارایی را از آن خود کند.
اوراق خزانه (اسلامی): گاهی دولت برای پرداخت بدهی به یک پیمانکار در قبال انجام کاری نقدینگی لازم را ندارد. به همین منظور اوراق بهاداری منتشر میکند تحت عنوان اسناد خزانه اسلامی با سررسید مشخص مثلا یک سال، به این صورت که مثلا تا یک سال آینده پولت پرداخت میشود.
پیمانکار میتواند تا سررسید مشخص صبر کند و بعد اصل پول خود را دریافت کند و یا میتواند اوراق را کمتر از قیمت اصلی که به آن قیمت اسمی میگویند در بازار سرمایه به فروش برساند.بدین ترتیب افرادی که این نوع اوراق بهادار را خریداری کردند میتوانند تا سررسید پرداخت صبر کنند و از طریق مابه تفاوت قیمت اصلی و اسمی سود کنند.
گواهی سپرده: گاه شما پولی را در ازای دریافت سودی در زمان مشخص در بانک به امانت میگذارید و بانک در ازای دریافت آن گواهی صادر میکند تحت عنوان گواهی سپرده.
اوراق بدهی از چه زمانی به سیستمهای معاملاتی بورسهای کشور منتقل شد؟
قبل از سال ۱۳۹۰، اوراق مشارکت به عنوان تنها ابزار مالی از گروه اوراق بهادار با درآمد ثابت (به اختصار بازار اوراق بدهی)، صرفاً در شبکه بانکی به فروش رسیده و مورد خرید و فروش قرار میگرفت.عمده مشکل خرید و فروش اوراق در شبکه بانکی این بود که اوراق همواره با قیمت اسمی مورد خرید و فروش قرار میگرفتند.
بنابراین زمانی که نرخها در بازار تغییر پیدا میکرد، طبیعتاً اوراق با نرخ بالاتر کمیاب شده و دارندگان آن تمایلی به عرضه آن نداشتند و در عوض اوراق با نرخ پایینتر بدون مشتری میماند و معمولاً به طور کامل به فروش نمیرسید.علت اصلی این مشکل ناشی از نبود سیستم معاملاتی در شبکه بانکی بود که اجازه نوسان قیمت را نمیداد.
در حالی که در سیستم معاملاتی بازار سرمایه، امکان معامله اوراق با نرخ توافقی و بر مبنای عرضه و تقاضا فراهم بود و به همین دلیل نیز از سال ۱۳۹۰ به تدریج شاهد مهاجرت و انتقال بازار معاملاتی کلیه اوراق بدهی از سیستم بانکی به سیستمهای معاملاتی بورسهای کشور بودهایم.
اوراق مشتقه چه اوراقی هستند؟
این اوراق یک نوع از اوراق بهادار هستند که خود به تنهایی ارزشی ندارد و ارزش آن از دارایی یا کالای فیزیکی که معامله شده، گرفته میشود.مثلا یک نوع دارایی کالایی مثل زعفران یا ارز و یا…به بیان سادهتر مثلا قراردادی جهت معامله زعفران میان خریدار و فروشنده منعقد میشود. این قرارداد همان اوراق مشتقه هستند که بهای اوراق براساس قیمت زعفران تعیین میشود.عملکرد این دسته از اوراق بهادار بر اساس تغییر قیمت دارایی مشخص میشود.
معاملات اوراق مشتقه کجا انجام میشوند؟
بورس اوراق بهادار: بازاریست که در آن اوراق بهادار تحت نظر سازمان بورس و اوراق بهادار انجام میشود.
بورس کالا: همان طور که از نام آن مشخص است بازاریست که در آن یک کالا تحت نظر نهادهای نظارتی و تنظیمکننده بازار معامله میشود.
بازار خارج از بورس (OTC): این بازار خارج از بورس است و برای معامله فضای متمرکز و فیزیکی وجود ندارد و معاملهگران از طریق تلفن، ایمیل و … با هم ارتباط دارند و قوانین آن در مقایسه با بورس قابلیت انعطاف دارد و براساس توافق طرفین منعقد میشود.
انواع اوراق مشتقه
این نوع از اوراق بهادار به ۴ دسته تقسیم میشوند.
قرارداد سلف: راردادی است بین خریدار و فروشنده که به هنگام عقد قرارداد خریدار ملزم است کل مبلغ قرارداد را به فروشنده پرداخت کند.فروشنده هم متعهد است کالا یا دارایی معامله شده را در زمان مشخص شده (تاریخی در آینده) به خریدار تحویل دهد.
برای مثال شما میخواهید محصولات پاییز باغ کشاورزی را در تابستان خریداری کنید و کل پول محصول را هنگام قرارداد به کشاورز پرداخت میکنید. اما محصول را ۳ ماه بعد در پاییز تحویل میگیرید.این قرارداد غالبا در خارج از بورس انجام میشود اما در بورس کالا هم قرارداد سلف وجود دارد.پیش فروش سکه که قبلا توسط بانک مرکزی انجام میشد یک نوع قرارداد سلف است.
قرارداد سلف چه مزایایی دارد؟
از جمله مزایای این قرارداد برای فروشنده این است که پول لازم برای تولید کالا با محصول را از قبل دریافت میکند. برای خریدار هم این مزیت را دارد که ممکن است کالای خریداری شده در زمان تحویل گرانتر شده باشد.
قرارداد آتی: قرارداد آتی شباهت بسیاری به قرارداد سلف دارد با این تفاوت که این قرارداد فقط در بورس کالا منعقد میشود و تحت نظارت کامل سازمان بورس اوراق بهادار است.در این قرارداد مقدار دارایی، قیمت دارایی و همچنین زمان تحویل براساس استانداردهای تعیین شده است.
البته وقتی میگوییم قرارداد منظور همان توافق طرفینی است که بورس کالا به نوعی امین این توافق محسوب میشود و یک قرارداد کاغذی نیست.در این نوع قرارداد نیازی به تسویه کامل قبل از تحویل کالا نیست و طرفین هم خریدار و فروشنده بر سر قیمتی در آینده توافق کرده و مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد بورس کالا قرار میدهند.این نوع قرارداد براساس پیشبینی طرفین از آینده قیمتی کالا منعقد میشود.
قرارداد آتی چه مزایایی دارد؟
این قرارداد مانع از نوسانهای شدید در آینده میشود.مزیت بعدی این است که شما با سرمایه کم میتوانید سرمایهگذاری کنید و سود لازم را کسب کنید و به نوعی هم از نزول و هم صعود قیمت در آینده سود ببرید.
قرارداد اختیار معامله: این قرارداد به این صورت است که مثلا شما ۱۰۰۰ سهم از شرکتی را دارید و میخواهید آن را به فردی دیگر بفروشید. منتهی تاریخ تحویل سه ماه آینده خواهد بود.خریدار نمیداند سه ماه آینده قیمت سهام آن شرکت چطور خواهد بود.پس برای اینکه معامله انجام شود خریدار مبلغی را به عنوان دریافت حق اختیار (مشخص شده است) به شما پرداخت میکند.
به این صورت که شما متعهد هستید سهام را سه ماه آینده به خریدار واگذار کنید اما خریدار با توجه به داشتن حق اختیار خرید یا فروش میتواند سهام را در تاریخ مورد نظر از شما دریافت کند یا نکند.
مثلا قیمت سهام در زمان انعقاد قرارداد ۱۰۰ تومن به ازای هر سهم بوده و بعد از سه ماه و در موعد تحویل ۲۰۰ تومان شده، در این صورت خریدار سهام را از شما دریافت و الباقی پول آن، که در زمان انعقاد قرارداد مشخص شده بود پرداخت میکند.اما اگر قیمت سهام کاهش یافت و مثلا به ۷۰ تومان برسد خریدار حق این را دارد که سهام را نخرد و در آن صورت مبلغی که به عنوان حق اختیار به شما پرداخت شده، به خودتان تعلق پیدا میکند.
قراردادهای معاوضه: قراردادی است که در آن خریدار و فروشنده برای مدت مشخص، دو دارایی یا منافع حاصله از دو دارایی را با کیفیت مشخص به نسبت تعیین شده، معاوضه کنند.این نوع قرارداد یک نوع قرارداد پایاپای است. پس از پایان قرارداد دو دارایی یا منافع این دو دارایی به صاحبان اولیه آنها برمیگردد.این قرارداد به صورت غیررسمی (خارج از بورس) انجام میگیرند.
دیدگاه شما